.png "عصر ایران")
۱۵ آذر ۱۴۰۴
به روز شده در: ۱۵ آذر ۱۴۰۴ - ۱۰:۰۷
پرش عجیب مرسدس بنز از روی دو خودرو در رومانی (فیلم) نگاهی به اندیشۀ فیلسوفان
میشل فوکو؛ فیلسوفِ تاریخ، قدرت، حقیقت و جنون
یکی از مهمترین مفاهیم مطرح شده از سوی فوکو "باستانشناسی دانش" است. او میخواست نشان دهد که دانش بشری، چه در پزشکی، روانشناسی، جرمشناسی یا جامعهشناسی، نتیجهٔ یک ساختار تاریخی و فرهنگی است، نه کشفیات "خالص" و مطلق.
عصر ایران؛ بانو بیدرانی - میشل فوکو (۱۹۲۶–۱۹۸۴) یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم بود؛ کسی که توانست نگاه ما به تاریخ، دانش، قدرت و حقیقت را تغییر دهد. او نه فیلسوفی نظاممند به سبک سنتی بود و نه جامعهشناسی کلاسیک؛ بلکه کسی بود که با قلم و تفکرش نشان داد چگونه قدرت در تار و پود دانش و تجربه انسانی رخنه میکند.
فوکو در پواتیه، شهری در غرب فرانسه، به دنیا آمد و تحصیلاتش را در فلسفه و روانشناسی گذراند. او ابتدا علاقهمند به روانشناسی و تاریخ ایدهها بود، اما به تدریج دریافت که دانش و قدرت هرگز جدا از هم نیستند. تجربههای شخصی، فضایی که در آن بزرگ شد، و علاقهاش به مسائل اخلاقی و اجتماعی، همه دست به دست هم دادند تا نگاه خاص او به تاریخ و جامعه شکل گیرد.
یکی از مهمترین مفاهیم مطرح شده از سوی فوکو "باستانشناسی دانش" است. او میخواست نشان دهد که دانش بشری، چه در پزشکی، روانشناسی، جرمشناسی یا جامعهشناسی، نتیجهٔ یک ساختار تاریخی و فرهنگی است، نه کشفیات "خالص" و مطلق. برای فوکو، "حقیقت" در تاریخ صرفاً یک امر پیدا شده نیست؛ بلکه نتیجهٔ نظامهای گفتمانی است که در یک دورۀ زمانی مشخص بر جامعه مسلط بودهاند. به همین دلیل، مطالعهٔ تاریخ دانش به معنای کشف خطوط مستقیم پیشرفت نیست، بلکه کاوش در شبکهٔ روابط و گفتمانها است.
فوکو برخلاف فیلسوفان عصر روشنگری، "عینی بودن روش شناخت" را رد میکرد و به "علم بیطرف" و "پژوهشگر بیطرف" اعتقادی نداشت زیرا وقتی روش شناخت "عینی" نباشد، کسی نمیتواند مدعی شود با استفاده از یک امر عینی، در مطالعهاش به نتایجی خاص رسیده است. عدم اعتقاد فوکو به "عینی بودن روش شناخت"، یکی از دلایل بدبینیاش به مطبوعات بود چراکه در غیاب "روش عینی شناخت"، گزارش و خبررسانی بیطرفانه هم مصداق پیدا نمیکند.
در نگاه فوکو، قدرت فقط در قوانین و حکومتها خلاصه نمیشود؛ قدرت در زبان، دانش، نهادها و حتی در بدن ما نفوذ میکند. او نشان داد که چگونه نهادهایی مثل بیمارستان، مدرسه، زندان و حتی رواندرمانی، ابزارهایی برای نظارت و کنترل انسانها هستند، و این کنترل اغلب با توجیه "علمی" و "دانشمحور" صورت میگیرد. نمونهٔ کلاسیک این تحلیل در کتاب تاریخ جنون دیده میشود؛ جایی که فوکو نشان میدهد چگونه "دیوانگی" و درمان آن، در واقع ابزارهایی برای نظم اجتماعی و تعریف انسان "عاقل" هستند. در نتیجه، فوکو به ما میگوید که دانش همیشه در خدمت قدرت است، حتی وقتی که بیطرف به نظر برسد.
مفهوم "زیستسیاست" (یا سیاست زیستی) یکی دیگر از مفاهیم کلیدی اوست. فوکو معتقد بود که دولتها و نهادها، نه فقط با قوانین و ارتش، بلکه با نظارت بر جمعیت، سلامت، آموزش و رفتارهای روزمره، زندگی انسانها را مدیریت میکنند. بدنها در این چارچوب تبدیل میشوند به میدان نبرد برای کنترل اجتماعی، و فرد حتی زمانی که آزاد است، در دام قدرتهای مختلف گرفتار میشود.
مطابق نظریهٔ فوکو، ساختارهای قدرت در جهانِ معاصر به شکلی فزاینده با مدیریتِ زندگی به خودی خود درگیر شدهاند و دیگر بر مدیریت رفتارها یا اعمال افراد متمرکز نیستند. به همین دلیل زیستسیاست به معنای حکومت بر موجودات زیستی با تأکید بر سلامت، بهرهوری و بازتولید آنها به شیوهای است که در خدمتِ اهداف وسیعترِ اقتصادی و سیاسی باشد. زیستسیاست در اصل به بررسی نحوهٔ تعامل قدرت سیاسی با زندگی بیولوژیک و ساخته شدن بدنها، رفتارها و رفاه جمعیتها از طریق طیف گستردهای از راهبردها و مدیریتها میپردازد.
با وجود تحلیلهای شدید اجتماعی و سیاسی، فوکو به انسان امکان آزادی فردی و خود-سازمانی را نیز نشان میدهد. او میگوید: اگر قدرت همهجا حضور دارد، انسان میتواند آگاهی از شبکههای قدرت داشته باشد و با آنها بازی کند. به عبارت دیگر، شناخت قدرت، قدم اول برای آزادی است؛ اگر بدانیم چه نیروهایی ما را شکل میدهند، میتوانیم نسبت به آنها انتخاب داشته باشیم.
فوکو با ترکیب تاریخ، فلسفه و جامعهشناسی، سبکی نوآورانه ایجاد کرد که در رشتههای مختلف از فلسفه و تاریخ گرفته تا روانشناسی، علوم سیاسی و مطالعات جنسیت، اثرگذار بود. او به جای ارائهٔ یک نظریهٔ جامع و مطلق، ابزار تحلیلی ارائه داد که با آن میتوانیم روابط قدرت، گفتمان و دانش را بررسی کنیم. فوکو به ما یادآوری میکند که دانش «خالص» و جدا از قدرت به هیچ وجه وجود ندارد. او نشان میدهد که تاریخ، علم، سیاست و حتی اخلاق، همیشه محل تعامل قدرت و حقیقت هستند. تحلیلهای او دربارۀ نهادهای اجتماعی، زندانها، مدارس، بیمارستانها و حتی هویتها و روابط جنسی، باعث شد مطالعات انتقادی و فرهنگی در خصوص این نهادها شکل بگیرد.
به طور خلاصه، فوکو استاد پرسشگری دربارهٔ "روشنترین حقایق" بود. او به ما میآموزد که حتی آنچه «واضح و طبیعی» به نظر میرسد، قابل نقد و بازاندیشی است. و این شاید بزرگترین درس او باشد: قدرت و دانش در زندگی ما همیشه حاضرند، اما آگاهی و نقد میتواند مسیر ما را شکل دهد. میشل فوکو در طول زندگی کوتاه اما پُربارش، چندین اثر کلیدی پدید آورد که هرکدام نگاه ما به دانش، قدرت و انسان را به چالش کشیدند. این کتابها نه تنها فلسفه را پیش بردند، بلکه روش مطالعهٔ تاریخ، جامعه و حتی علوم انسانی را تغییر دادند.
کتابهای مهم فوکو
تاریخ جنون در عصر کلاسیک
در این اثر، فوکو به بررسی تاریخ "دیوانگی" در اروپا پرداخت. او نشان داد که مفهوم دیوانگی نه امری ثابت، بلکه محصول نظامهای گفتمانی، اخلاقی و اجتماعی است. با این تحلیل، فوکو نشان داد که چگونه جامعه در هر دوره مشخص، "عقل" و "جنون" را تعریف میکند و نهادهای پزشکی و رواندرمانی ابزارهایی برای اعمال قدرت بر افراد تلقی میشوند. این کتاب آغاز مسیر فوکو در بازنگری رابطهٔ دانش و قدرت بود.
پیدایش کلینیک
فوکو در این کتاب نشان میدهد که دانش پزشکی مدرن چگونه با تمرکز بر مشاهده، طبقهبندی و ضبط دقیق بدن بیماران، قدرت را در سطح فردی و اجتماعی تثبیت میکند. او اصطلاح "دیدگاه پزشکی" را معرفی کرد و توضیح داد که چگونه علم پزشکی میتواند ابزار نظارت و کنترل باشد، نه صرفاً درمان.
مراقبت و تنبیه
این کتاب تحلیل ساختاری و تاریخی زندانها، مدارس، ارتش و بیمارستانها است. فوکو نشان میدهد که این نهادها چگونه رفتار انسانها را شکل میدهند و نظم اجتماعی را حفظ میکنند. مفاهیم "زیستسیاست" و "مراقبت شبانهروزی" در این اثر پایهگذاری شد و بعداً در تحلیل جوامع مدرن کاربرد گسترده پیدا کرد.
تاریخ جنسیت
در مجموعهٔ سهجلدی "تاریخ جنسیت"، فوکو رابطهٔ قدرت و جنسیت را بررسی کرد. او نشان داد که چگونه گفتوگوهای پزشکی، روانشناسی و اخلاق، رفتار جنسی و هویتهای جنسی را تنظیم و کنترل میکنند. این مجموعه تأثیر عمیقی بر مطالعات جنسیت، فمینیسم و مطالعات فرهنگی گذاشت.
فیلسوفان و جریانهای فکری مؤثر بر فوکو
در بین فیلسوفان و جریانهای فلسفی و فکری موثر بر اندیشۀ فوکو، بیش از همه به افراد و جریانهای زیر میتوان اشاره کرد:
کانت: ایدهٔ اینکه تجربۀ انسانی توسط ذهن ساختاردهی میشود و واقعیت بیرونی هرگز بدون تفسیر ذهنی قابل دسترسی نیست، برگرفته از فلسفۀ کانت بود و تاثیرگذار در نگرش فلسفی فوکو.
پدیدارشناسی: توجه به تجربهٔ زیسته و ساختارهای ادراک، او را به تحلیل تجربه انسانی و نقش گفتمان در شکلدهی واقعیت سوق داد.
مارکس و منقدان جامعۀ سرمایهداری: تحلیل قدرت و نابرابری اجتماعی، و نگرش به تاریخ به عنوان میدان مبارزه و درگیری نیروها، در تفکر فوکو بازتاب یافت.
نیچه: تاثیر فلسفهٔ اراده و تحلیل اخلاق، به ویژه نقد اخلاق مسیحی و رابطهٔ دانش و قدرت، در اندیشهٔ فوکو برجسته است. نیچه کمک کرد تا فوکو مفاهیم قدرت و گفتمان را به شکلی انتقادی پیوند دهد.
تأثیر فوکو بر مطالعات معاصر
فوکو میراثی پربار بر جای گذاشت که در رشتههای مختلف محسوس است:
مطالعات فرهنگی و جنسیت: ایدههای او دربارهٔ گفتمان و قدرت، مبنایی برای نقد نهادها و بررسی هویتهای جنسی شد. پژوهشگران با تکیه بر آرای فوکو، این ایده را مطرح کردند که "طبیعی بودن" هویتهای جنسی، محصول گفتمانهای تاریخی و اجتماعی است.
مطالعات آموزشی و روانشناختی: تحلیل فوکو دربارهٔ نظارت و تنبیه و مفهوم "زیستقدرت"، پژوهشگران را به این سمت سوق داد که مدارس را نه فقط مکان یادگیری، بلکه به عنوان نهادهای تربیت و کنترل اجتماعی بررسی کنند.
جامعهشناسی و علوم سیاسی: ایدههای او دربارهٔ قدرت شبکهای و نفوذ آن در نهادها، موجب شد که جامعهشناسان به جای دیدگاههای کلاسیک سلسلهمراتبی، شبکهها و روابط پنهان قدرت را تحلیل کنند.
فلسفه و نقد نظری: فوکو نشان داد که فلسفه میتواند از تحلیل مجرد "اخلاق" و "وجود" فراتر رود و تاریخ و واقعیتهای اجتماعی را به عنوان ابزاری برای فهم ساختارهای قدرت به کار گیرد.
نهایتا باید گفت میشل فوکو نه یک نظریهپرداز سنتی، بلکه یک تحلیلگر نظامهای قدرت و دانش بود. او به ما یادآوری میکند که برای فهم جوامع و تاریخ، باید همیشه از گفتمانها، نهادها و روابط پنهان قدرت عبور کنیم. روش او، ابزاری موثر برای مطالعهٔ تاریخ، سیاست، دانش و حتی زندگی شخصی است.
لینک کوتاه: کپی لینک
چرا کمتر از ۱۱ ناو هواپیمابر، توان عملیاتی آمریکا را تهدید میکند؟ پایان وابستگی فولاد مبارکه به زاینده رود آغاز ثبتنام آزمون کارشناسی ارشد از فردا یکشنبه فواید شگفتانگیز مصرف روزانه ۲ قاشق روغن زیتون توقف آیلتس در ایران از بهمن ۱۴۰۴ پشت پرده خرید قسطی با سود ۲۳ درصدی چیست؟ چنارهای سرخپوش پهلوانپور(+عکس) ورود سامانه بارشی به شمالغرب کشور از یکشنبه فروشگاه حضوری دیجیکالا؛ منتخب فستیوال جهانی معماری 2025 در میامی آمریکا (+تصاویر) فناوریهای نوین چگونه آلودگی هوا را کم میکنند؟ مافیای فروش جای پارک در تهران ۴۲ هزار فلسطینی در نوار غزه از جراحت های شدید و قطع عضو رنج میبرند از اروپا تا آمریکا؛ چرا کشورهای پیشرفته کارت بازرگانی ندارند؟ واژگونی اتوبوس در جاده کرمانشاه-بیستون/ ۲۵ مصدوم «محمدرضا پهلوی» در چادر «ملک سعود، پادشاه عربستان»؛ سال ۱۳۳۵(عکس)